Nà kà'vi Biblia xìna'á, nà xà síín ñuu kèe, ra xa síín síín chiñu xìkuu mií, ra inkachi kìtá'an tú'unna ñà kàndíxana ñà nina ñà ndixa ká'àn Biblia. Vichin ra, kùà'á millón nà yùví kándíxa ñà sánà'àña. Ndí, íyo inkana nà ká'àn ñà kǒó chiñu kuuña, ra ká'àntuna ñà cuento vatiáva ndátú'unña. Ra yó'ò, ¿ndíá ñà xáni-inikún? ¿Á kuvi ndanì'iyó ñà ndixa nùú Biblia?
¿NÌCHUN KUVI KUNDIAA-INIKÚN BIBLIA?
¿Nìsa kuvi kundàà-inikún á kuvi kundiaa-inikún Biblia? Ndakanixìníkún ñà íyo iin amigokún rà xà kùà'á kùìyà xínìkún, ra nina ñà ndixa ká'ànra xí'inkún ra, kǒé máñara, ¿á kuvi kà'ànkún ñà ndíá-inikúnra? Ra, ¿á saá íyo Biblia? ¿Á nina ñà ndixa ká'ànña? Ná kà'ànyó xà'á sava ñà yó'o.
Nina ñà ndixa nìkà'àn nà tìàaña
Nina ñà ndixa nìkà'àn nà tìàa Biblia ra, ndìàkùa nìkà'ànna xà'á kùàchi miína. Tá kúu rà Jonás, tá tìàara librora, nìkà'ànra xà'á ñà kǒé níxíínra kandíxara ñà nìkà'àn Ndióxì xí'inra (Jonás 1:1-3). Ra, nùú ndí'i librora nìkà'ànra xà'á ñà ìxa Ndióxì ñà ndàchikààra-ra chí ichí và'a, ndí, nii saá, rà Jonás kǒé níixa lo'ora kùàchira (Jonás 4:1, 4, 10, 11). Xí'in ñà yó'o kúndàà-iniyó ñà, nà tìàa Biblia nìndì'i-inina xà'á ñà ndixa.
Tìààní và'a consejoña
¿Á và'aníva túkúndi'i consejo ñà táxi Biblia ra kuvi kundìkùnyó-ña? Saá íyovaña. Tá kúu, koto ñà ká'àn Biblia asayó ñà và'a kitá'anyó xí'in túkúndi'i ná yùví. “Asandó xí'in inkana túkúndi'i ñà kúnindó asana xí'indó” (Mateo 7:12). “Tá và'a ndàkuiinkún yu'ú iin ná ndúkùè'è, saá ra, kutáxinvana” (Proverbios 15:1). ¿Ásùú và'aníva consejo ñà táxi Biblia, kìí tìàana-ña ra dìà vichin?
Historia ñà ndixa ndákaniña
Tá ndánì'ina iin ñà'a nùú xàtiana nùú ñu'ún ñuu ñà ká'àn Biblia xà'á ra, ñà'a ñà ndánì'ina ra, ná'àña nùúyó ñà, ñà ndixava nìxìyò nà yùví, ra saátu ñuu ñà ká'àn Biblia xà'á, ra saátu ñà ndixa kùu ñà ká'ànña xà'á. Ná kà'ányó xà'á iindàáña. Ndátú'un Biblia chi, tiempo ñà nìxìyo rà Nehemías, Nà kèe ñuu Tiro ra nìxìyona ñuu Jerusalén ra, “kíxáá tìàká xí'in kùà'á nùú ñà'a xí'inna” (Nehemías 13:16).
¿Á ñà ndixaví nìxìkó nà ñuu Tiro ñà'a nùú yá'vi ñuu Jerusalén? Ndixava. Nà arqueólogo, nà xátia nùú ñu'ún ñuu Israel xà ndánì'ina ñà'a ñà kèe ñuu Fenicia ra, ñà yó'o ná'àña nùúyó ñà nìxìkóvana ñà'a xí'in tá'anna, ùvì saá nà ñuu yó'o. Ra, saátu ndàní'ina tá'vi tìàká nùú ñuu Jerusalén, rí kèe tíáñú'u Mediterráneo. Tá ndì'i ñà xìto'ni iin historiador túkúndi'i ñà yó'o, nìkà'ànra ñà yó'o: “Va nìxìkóva nà ñuu Tiro tìàká xìna'á nùú nà ñuu Jerusalén iin tá kù'va ká'àn Nehemías 13:16”.
Ndàkúní ká'ànña xà'á ciencia
Nii nina xà'á Ndióxíva ká'àn Biblia ra ndákaniña ñà kùu xìna'á, ndàkúní ká'ànña tá ndákaniña xà'á iin ñà ndíchi á ciencia. Ná kà'ànyó xà'á iinña.
Xà kùà'àn ùnì mil ù'ùn ciento kùìyà ñà nìkà'àn Biblia tù'un yó'o xà'á Ñu'ún nùú ndéeyó: "Ítakaa miívaña” (Job 26:7). Síínva ká'àn ná xìndee tiempo saá, ndátú'unna ñà, nùú tìkuìíva íinña, ra saátu sàtá iin luví chée íinña káchina. Tá nìyà'a mil iin ciento kùìyà ñà tìàana libro rà Job, nà yùví tiempo kán ra, kándíxana ñà íyova iin ñà'a nùú índichi Ñu'ún yó'o. Ndìà kùìya 1687 ví, kìta rà Isaac Newton, rà nìkà'àn ndí, íyo iin ndieè (fuerza de gravedad) ñà kǔví kuniyó, ra xí'in ndieè yó'o kúviña ítakaa Ñu'ún nùú ndéeyó. Ñà nìkà'àn rà ndíchi yó'o kúvi ñà ná'à nùúyó ndí, xà kùà'àn yá'aka ùnì mil kùìyà ñà nìkà'àn Biblia nìsa íyo Ñu'ún ítakaaña, ra ñà ndixava nìkà'ànña.
Xínù ndixa tù'un ñà ká'ànña
¿Á ndixaví xínù túkúndi'i tù'un ká'àn Biblia? Ná kà'ànyó xà'á iindàáña: tù'un ñà nìkà'àn Ndióxì xí'in rà Isaías ñà ndi'i-xà'á ñuu Babilonia.
Tù'un ñà nìkà'àn Ndióxì ndaxìnu. Yachin kùìyà 732 tiempo yatá (antes de nuestra era), tá kúmàníka ñà nduu ñuu Babilonia iin ñuu ká'nu nùú xá'ndiachíñu iin rey ká'nu, tá tìàa rà Isaías librora nìkà'ànra ñà kixàà nà sandi'i-xà'á ñuu kán ra, kǒóka nà kundee ikán (Isaías 13:17-20). Ndìàkùa nìkà'àn rà Isaías nìsa kunaní rà sandi'i-xà'áña: Ciro kunanína. Saátu nìkà'ànra ndíá ñà asara ñà sandi'ira xà'áña: sandàchira ìtia rá yá'a chí ñuu kán. Ra, nìkà'àntura ñà ndòo nùúnava yu'ú yé'e (Isaías 44:27-45:1).
Ndàxìnùva tù'un ñà nìkà'àn Ndióxì. Tá nìyà'a ùvì ciento kùìyà ñà tìàa rà Isaías tù'un xà'á ñuu Babilonia, kìxàà iin rey rà ñuu Persia ra kàtà'ánra xí'in nà ñuu Babilonia. ¿Nisa xìnaníra? Ciro xìnaníra. Và'a chi súkun và'a nàmà ñà ndási sàtá ñuu Babilonia, ndí, rà Ciro ndàkanixìníra ñà kuviva yà'ana chí ìtia Éufrates, rá yá'a mà'ñú ñuu kán. Nìxà'ànna chí vásó ra, xàtiana iin canal ñàkán chí inka xiyo kù'ùn ìtia nùú íyo iin ndò'yo. Tá nùu tìkuìí và'a nìyà'a nà soldado ra nìxààna ndìà yu'ú yé'e ñuu Babilonia. Ra, iin ndáyú'u-iniyó xà'á ñà yó'o ndí, nìndòo nùnava yu'ú yé'e ìxa ná ñuu Babilonia. Saá ra, nìki'vi nà soldado rà Ciro ñuu Babilonia ra sàndí'ina xà'ána.
Ndí kúmàníka iin ñà'a lo'o chíin ndaxìnu: kǒóka nà koo ñuu kán. Kùà'á siglo nìxìyova nà xìndee ikán. Ndí, vichin ra, nina yùùva ndée ikán nùú ñuu Babilonia, ñà íyo yachin ñuu Bagdad (Irak), ñà yó'o ná'à nùúyó ñà ndàxìnù túkúndi'iva tù'un ñà nikà'àn Ndióxì. Ñàkán kuviva kundia-iniyó ñà ká'àn Biblia xà'á ñà koo tiempo vàxi.
