XÌNA'Á ra, nàmàva kúvi ñà xínunduu sàtá ñuu, ñàkán kǒó ñà asaa nà xínikù'è'è-ña'á xí'inna, ndí, átu ná kuchiñuna kaana iin yàvì kíndika nàmà yó'o, saá ra, kuviva sandi'ina xà'á kùà'á nà ñuu kán. Saá íyo kùñuyó, iin tá íyo iin ñuu ñà xínunduu nàmà sàtá saá íyoña. Ra xíniñú'u kundiaayo miíyó ñàkán và'a koo ra ndaku kooyó nùú kùè'è. Ná kà'ànyó xà'á ù'ùn ñà'a ñà kuvi savìkùn kùè'è yóó, ra ndíá ñà asaayó xí'inña.
1 TÌKUÌÍ
ÑÀ ÍXAA KÙÈ'È XÍ'INYÒ: Tá xí'iyó tìkuìí rá yàkùà, ñà válí pá'a ñà íxaa kùè'è xí'inyó kí'vìña kùñuyó.
ÑÀ ASAAYÓ: Tǎxiyó ná kuyàkùà tìkuìí. Átu kǒó rá và'a ñuu nùú íyokún ra, sachì'yó và'akún-rá ñàkán kuvi ñà'a ñà kuvi asaa kùè'è xí'inyó.1 Chikàà và'akúnrá ini iin kàa ñà ndási yu'ú. Ñà chikààkúnrá ko'ondó ra, kuniñú'ukún iin vaso á yaxín ñà và'a ini. Chǐkààkún nda'ákún nùú ñú'u tìkuìí rá và'a. Xíka và'a ná koo nùú tiatiandó ñàkán kǔyàkùà tìkuìí và'a rá íyo yachin, yùvì á chìko'ó nùú ñú'urá.
2 ÑÀ'A YÁXIYÓ
ÑÀ ÍXAA KÙÈ'È XÍ'INYÒ: Xí'in ñà'a ñà yáxiyó kuvi kixi kùè'è.
ÑÀ ASAAYÓ: Nii và'anñi ná'à ñà'a ñà kuxiyó á ñà kaxiyó ra, kuviva kixi ñà'a ñà íxaa kùè'è xí'inyó xí'inña. Ñàkán ndakatia và'akún ñà'a ñà kaxindó, ra ni yuva kúviña xi'na ndakatia và'akún-ña. Tá ná asaaviíkún ñà kuxindó á chikààkún-ña ini kò'ò, xi'na ndakatia và'akún nda'ákún ra, ndakatia và'akún nùú ka'ndiakún ñà'a á nùú chì'yòña ra saátu kò'ò nùú chikààkún-ña. Sava ñà'a ñà kaxiyó ra, xíniñú'u chì'yó và'añaa ñàkán kuvi túkúndi'i ñà'a ñà kuvi asaa kùè'è xí'inyó. Kǎxikún ñà'a ñà va'a ná'à á ñà kini xá'àn, saá chi, átu xà nìxìyàña ra kuvi asaaña kùè'è xí'inkún. Átu kǎxina iin ñà'a ra, ndìkùn chikààkún-ña ini refrigerador. Ra átu ndieé ndó'okún ra, ǎsaaviíkún ñà'a ñà kuxi inkana.2
3 KITÍ VÁLÍ
ÑÀ ÍXAA KÙÈ'È XÍ'INYÒ: Sava kití válí ní'irí ñà'a ñà kuvi asaa kùè'è xí'in nà yùví tá ná tuvirí-na.
ÑÀ ASAAYÓ: Ñà và'a tǔvirí yó'ò, kǎkakún núù xíka kùà'árí, ra kundixikún kotó ñà káni nda'á xí'in xatu ñà káni. Xíniñú'u kundasi pabellón, ñà ndíkí, nùú kùsùnkún ra chikààkún tàtán ñàkán kunurí. Katiakún tìkuìí rá ñú'u tìxin tìè'è lá'ví ñàkán tǎ'vika tikuìín á inkaka kití válí.3
4 KITÍ NÁ'NU
ÑÀ ÍXAA KÙÈ'È XÍ'INYÒ: Kití ra, ní'irí microbio ñà koé íxaa kùè'è xí'inrí, ndí, kuvi asaaña kùè'è xí'in nà yùví. Átu ná kaxí kití yó'ò á ná ndatá chíinrí yó'ò, á ná tiinkún sì'vírí kuviva ki'in kùè'è yó'ò.
ÑÀ ASAAYÓ: Savana tǎxina kì'vi kití sànana ini ve'e ñàkán kǐ'in kùè'èna. Ndakatia và'akún nda'ákún tá ná tàndiaa nda'ákún kití sànakún á tá ná tiinkún inkaka kití, tá kúu kití yukú. Átu yàxirí yó'ò á ndàtá chíinrí yó'ò, ndakatia và'akún nùú sàtákùè'èrí ra kama kù'ùnkún kutátakún.4
5 NÀ YÙVÍ
ÑÀ ÍXAA KÙÈ'È XÍ'INYÒ: Sava ñà'a válí pá'a ñà naní gérmen, kí'vìña chí iniyó tá káxánna yachin núù íinyó.Saátu kí'vìña chí iniyó tá tíinyó nda'á inkana á tá númiyó-na. Nùú tíinyó ñà ndákunáyó yé'e, saátu sàtá teléfono, control remoto ra nùú pantalla xí'in teclado ñà computadora, iin chítuña xí'in gérmen ñà kuvi asaa kùè'è xí'inyó.
ÑÀ ASAAYÓ: Kǔniñú'ukún ñà'a inkana, tá kúu navaja ñà xá'ndiana ixí yu'úna, cepillo ñà ndákatiana yu'úna, á toallana. Tǐinkún kànì ñà kíkoo yu'ú ndìà ndíáka kití, nii tǐinkún nììrí, ra nii nìì nà yùví tǐinkún. Túkúndi'i tiempo ndakatiakún nda'ákún xí'in tìkuìí ra xí'in nàmá. Saá chi, ñàyó'o kúvi ñà kuvi sakàku yó'ò nùú kùè'è.
Átu ndieé ndó'okún ra, và'aka ndò'okún ve'eva. Nà xínì xà'á ñàyó'o káchina chi, xíniñú'u kasikún yu'úkún xí'in tutu á xí'in tìkòtò tá káxákún, ra kǎsikún yu'úkún xí'in nda'ákún tá káxákún (Centros para el Control y la Prevención de Enfermedades de Estados Unidos).
Iin tù'un và'a ñà tìàana xìna'á káchiña sù'va: “Ndíchiva íyo xìní nà xíto'ni vàxi kùàchi, ra ndìkùn tásé'ena miína” (Proverbios 22:3). ¡Và'aníva chíndieétá'an tù'un yó'o xí'inyó tiempo vichin ñà vàxi kùà'á nùú kùè'è ñà ndieé! Centro de salud, á ve'e nùú táxina consulta ndakatù'únkún ndíá ñà asaakún ñà kǐ'in kùè'è yó'ò, ra xíniñú'utu kundiaa và'akún miíkún ñàkán kǐ'inña yó'ò. Yaa kookún, ndakatia và'akún nda'ákún, kuxi và'akún ra saá kúvi kàkukún nùú kùè'è.
1 Nà Organización Mundial de la Salud ká'ànna ñà kuvi kuniñú'uyó lo'o chíin cloro ñà kuvi túkúndi'i kùè'è ñà vàxi xí'in tìkuìí, á kuvitu saxìxìnyó-rá, ra saátu sachi'yoyó-ra, ra saáví kuvi ko'oyó-rá.
2 Ka'vi revista ¡Despertad!, ñà yòó junio 2012 página 3 ndìà página 9, yó'o ká'àn xà'á ndíá ñà asaakún ñà kǐ'in kùè'è yó'o xí'in ñà'a ñà yáxikún.
3 Átu kúnìkún kundàà-inikún xà'á kùè'è ñà naní malaria, ka'vi revista ¡Despertad!, yòó julio 2015, página 14 xí'in página 15.
