Túkúndi'i kìví, yóó ra, tá íyo nà kánitá'an xí'in kùè'è íyoyó, ra nii kǔví kuniyó ñàyó'o saá chi, ñà válí pá'a kúviña, naníña tù'un sá'án bacteria, virus xí'in parásito, ra kuvi ka'níña yóó.1 Nii kǒé kúndàà-iniyó ñà kúu chí iniyó, saá chi, sava ñà'a ñà íyo chí iniyó xí'in ndieèyó kama sándi'iña xà'á ñà íxaa kùè'è xí'inyó. Ndí, sava ichí ñà'a ñà íxaa kùè'è xí'inyó kúvi ñà íxakana'a. Tá saá kúú ra, xíniñú'uyó tàtán xí'in inkaka ñà chindieétá'an xí'inyó.
Xìna'á ra, kǔndáá-iniví nà yùví xà'á microbio xí'in inkaka ñà'a ñà válí pá'a ñà íxaa kùè'è xí'inyó. Ndí, nùú siglo xà'ùn kùmí kùndàà-inina ñà kítá'anva ñà'a válí pá'a yó'o xí'in kùè'è, ra xà'á ñàyó'o kúvi ñà xínìyó nìsa kuvi kàkuyó nùú kùè'è ñà xíkùn. Tiempo saá ra ndìà vichin, nà ndándukú xà'á ñàyó'o ndàni'ina nìsa koo ñà kutátan nà ndieé ndó'o kùè'è ñà naní viruela xí'in ñà naní polio, ra xà'á ñàyó'o kǒó kùà'á nà yùví nà ndieé ndó'o xí'in kùè'è yó'o. Ndí, ndándikó inkakaña, tá kúu kùè'è ka'ní ñà naní fiebre amarilla xí'in ñà naní dengue. ¿Nìchun ndándikó sava kùè'è?
- Kùìyà tá kùìyà millón nà yúví xíka kée iin ñuu ra kùà'ànna chí inka xiyo ñayǔví, ra sava ichí ndísona ñà'a válí pá'a yó'o ñà naní gérmen ñà íxaa kùè'è xí'inyó. Íyo iin tutu ñà ká'àn chi, xí'in nà xíka xí'in tún ndáchi kùà'àn túkúndi'i nùú kùè'è xíkùn ñà ndieé và'a (Clinical Infectious Diseases).
- Sava bacteria ñà íxaa kùè'è xí'inyó ra, ndúndieéníkaña nùú tàtán antibiótico. Nà xínì xà'á tàtán xí'in kùè'è káchina chi, tiempo ñà xíniñú'unína antibiótico kúviña íyoyó, ndí, kùè'è ñà kúchiñuña xí'in vichin ra, ndundieékaña tiempo vàxi ra ka'níña kùà'àkana (Organización Mundial de la Salud).
- Nà chíñu kǔchíñuna chindieétá'anna xí'in nà ñuu ñà kàkuna nùú kùè'è saá chi, kátá'anní na ñuu, ra saátu ndá'vinítu ndó'o kùà'àna.
- Kùà'ání nà yùví kǒé xínìna ndíá ñà asaana ñà và'a kǐ'in kùè'èna.
Nii ndí'ì-iniyó xà'á kùè'è, íyova ñà kuvi asaayó ra kǐ'in kùè'è yóó ra, nii nà ve'eyó, ra nii ñuu ndà'ví íyoyó ra kuviva kundiaayó miíyó. Yó'o kà'ànyó ndíá ñà asaayó ñà kuchiñuyó xí'in kùè'è ra kǐ'inña yóó.
__________
__________
